موز یکی از قدیمی ترین گیاهان کشت شده در دنیا بوده و احتمالاً از یک گونه وحشی مشتق شده است. در واقع موز یک گیاه شبه درخت است که می تواند به ارتفاع 9 متر هم برسد. در کتاب های طب سنتی با نام های «موز» و «طلح» آمده است. انواع آن را به انگلیسی Banana و Plantain گویند. گیاه آن از خانواده Musaceae می باشد.

مشخصات:

گیاه موز از گیاهان چند ساله علفی بزرگ است که شبیه درختچه می باشد، ولی ساقه های آن علفی است. برگ های آن بزرگ و به طول چند متر است که قسمت تحتانی آنها لوله شده و داخل یکدیگر پیچیده و تشکیل یک نوع ساقه کلفت را می دهند که در حقیقت دنباله تحتانی برگ های آن به هم پیچیده است. عرض برگ ها، 30 تا 50 سانتی متر می باشد و رنگ آنها سبز روشن است. برگ ها به طور گروهی در انتهای تنه برگی گیاه، چتر می زنند و گل آذین گیاه از بین برگ ها ظاهر می شود و میوه آن به شکل خوشه فشرده متشکل از دهها موز در می آید.

ترتیب باردهی آن به این نحو است که پس از هر باردهی برگ ها و ساقه از بین می روند و از قسمت زیرزمینی گیاه یک ساقه دیگری متشکل از برگ ها خارج می شود که آن هم پس از میوه دادن به نوبه خود از بین رفته، جای خود را به ساقه دیگری می دهد.

تکثیر موز از طریق پاجوش هایی است که از ریشه آن می زند و هنگامی که این پاجوش ها به ارتفاع 80 سانتی متر رسیدند، آن را جدا کرده و از فاصله 3 ـ 2 متر دورتر از بوته مادر می کارند. موز، بومی مناطق حاره خاور دور است و در جنوب ایران نیز ارقامی از آن کاشته می شود. میوه موز میوه ای است استوانه ای و قوسی که بسته به نوع موز به قطر 12 ـ 3 سانتی متر و به طول 30 ـ 5 سانتی متر است. رنگ پوست میوه معمولاً سبز مایل به زرد و یا زرد است که پس از رسیدن و مدتی ماندن، کمی قهوه ای می شود. در قسمت داخلی پوست، گوشت سفید شیرین و در بعضی ارقام بسیار معطر و لذیذ واقع است. در میوه موز معمولاً دانه رشد ننموده و وجود ندارد. معمولاً در حدود 40 درصد از موز را پوست و 60 درصد را گوشت تشکیل می دهد.

ترکیبات شیمیایی:

از لحاظ ترکیبات شیمیایی طبق تحقیقاتی که مؤسسه ملی قلب به عمل آورده در موز دو ماده شیمیایی بسیار مهم به نام های سروتونین و نوراپی نفرین وجود دارد. سروتونین عضلات صاف روده ها را تحریک می کند و نوراپی نفرین برای معالجه برخی از انواع بیماری های قلبی کاربرد دارد.

فواید کلیدی:

منبع غذایی مطلوب کم چربی و پرانرژی

کمک به حفظ مقدار قند خون

بهبود مشکلات مغزی و عصبی

کمک به کاهش فشار خون

حفاظت از ابتلا به بیماری های قلبی

موز به هنگام رسیدن تولید گازی به نام اتیلن می کند. در صورت مجاورت این گاز با سایر میوه ها، سبب رسیدن آنها می شود. برای جلوگیری از این فرآیند، موز را باید جدا از سایر میوه ها نگهداری کرد. در عین حال نیز از این خاصیت موز می توان برای رسیدن میوه هایی که هنوز کال هستند، استفاده مطلوب نمود.

در جدول 1 برخی مواد مغذی کلیدی

موجود در 100 گرم موز را مشاهده می کنید.

چه مقدار مصرف کنیم؟

یک موز با اندازه متوسط، 11 درصد نیاز روزانه افراد بزرگسال به پتاسیم را تأمین می کند. یک موز در روز به بهبود مشکلات عصبی و فراموشی در سالمندان کمک نموده و از یبوست پیشگیری می کند. (البته شرط اصلی برای دستیابی به این خاصیت، مصرف مقدار کافی آب در روز می باشد.)

انتخاب و نگهداری:

انواع دارای قسمت های سبز در ابتدا و انتهای خود، هنوز به طور کامل نرسیده اند. موزهای کاملاً زرد، رسیده تر بوده و انواع دارای لکه های قهوه ای در حداکثر رسیدگی خود هستند.

برای کند نمودن رسیدن موز آن را در یخچال نگهداری کنید و برای تسریع رسیدن موز، آن را در یک پاکت کاغذی یا لای روزنامه در دمای اطاق نگه دارید.

خواص موز:

ـ کاربرد سنتی

در طب سنتی هند موز نارس را ایجادکننده یبوست می دانند. در واقع موز در صورتی که رسیده باشد، ملین است و در عین حال برای درمان اسهال ساده و اسهال خونی مفید است و بهبود زخم های روده را تسریع می کند.

میوه نارس و گل های پخته موز برای درمان بیماری قند مفید است. شیره گل های موز برای درمان اسهال خونی استفاده می شود و ساقه و ریشه آن برای رفع اختلالات خونی مفید است.

در چین بیشتر ریشه و شیره گیاه و میوه و گل آن مصرف درمانی دارد. در هندوچین از جوانه های انتهایی شاخه ها به مادران شیرده می دهند تا ترشح شیر آنها افزایش یابد. موز برای رفع ناراحتی های معده و اسهال های مزمن مفید است. در اندونزی از جوشانده میوه برای قطع خونریزی استفاده می شود. در آفریقا از جوشانده ریشه و پوست گیاه به صورت حمام گرم برای معالجه سرطان معده استفاده می گردد. در برزیل از برگ های جوان موز برای معالجه تومورها استفاده می شود. میوه موز برای درمان زخم های سرطانی مفید است.

در طب سنتی چین از موز برای نرم کردن روده ها و ریه ها و همچنین درمان یبوست و زخم های گوارشی استفاده می شده است.

کاربرد ویژه

منبع سریع انرژی:

یک موز رسیده که دارای نقاط و لکه های قهوه ای زیادی است، دارای حدود 23 گرم قند و 2 گرم نشاسته است. قند آن به سرعت هضم شده و جذب دیواره روده کوچک گشته و بدین طریق وارد جریان خون می شود. بنابراین موز یک میان وعده عالی پس از انجام ورزش است، زیرا در این هنگام سوخت سریع قند در طی یک ساعت فعالیت مورد نیاز می باشد تا به عضلات امکان بازسازی ذخایر کربوهیدراتی شان (گلیکوژن) را دهد.

به دلیل جذب سریع قند موز، این میوه دارای شاخص گلیسمی بالایی است. موز رسیده برای بیماران دیابتی توصیه نمی شود. همچنین افرادی که تمایل به کنترل وزن دارند، نباید از موز رسیده استفاده کنند. موزهایی که به رنگ زرد هستند دارای شاخص گلیسمی متوسطی می باشند. (در شماره های قبلی با این شاخص آشنا شده اید، اما به عنوان یادآوری باید گفت که این شاخص نشان می دهد به ازای مقدار مشخصی از یک ماده غذایی مقدار قند خون چقدر بالا می رود و این شاخص نسبت به گلوکز که دارای شاخص گلیسمی 100 است سنجیده می شود.)

دیابت:

موز نارس برای افرادی که می خواهند مقدار قند خون خود را ثابت نگه دارند، از قبیل بیماران دیابتی، مفید است. یک موزی که غالبا سبز بوده و نواحی زرد کمتری در پوست خود دارد، دارای 2 گرم قند و 23 گرم نشاسته است. نشاسته آن که تحت عنوان «نشاسته مقاوم» شناخته شده است، به خوبی در روده کوچک هضم نمی شود. این ماده از روده بزرگ عبور نموده و پس از تجزیه توسط باکتری های روده، وارد جریان خون شده و به عنوان منبع انرژی به کار می رود. این تجزیه آهسته مواد نشاسته ای در موز نارس منجر به افزایش تدریجی و آهسته مقدار قند خون می گردد.

فراموشی در سالمندان:

کمبود پتاسیم سبب افسردگی و فراموشی می شود. افراد سالمند، از این نظر بسیار آسیب پذیر هستند، زیرا تمایل به مصرف میوه و سبزی های تازه در آنها کمتر است. موز رسیده که سرشار از پتاسیم می باشد، دارای قابلیت جویدن و هضم آسانی نیز می باشد. یک موز رسیده نیاز روزانه یک فرد بزرگسال به پتاسیم را به میزان 11 درصد تأمین می کند.

فشار خون بالا:

به دلیل کم بودن مقدار سدیم و زیاد بودن مقدار پتاسیم موز، این میوه برای افراد دارای فشار خون بالا بسیار ایده آل است. پتاسیم موز به طرق مختلف به کاهش فشار خون کمک می کند. به این ترتیب که سبب تحریک بدن برای دفع نمک شده و همچنین سبب شل نمودن و انبساط رگ های خونی می شود و لذا قطر رگ ها زیاد شده و فشار جریان خون کاهش می یابد.

بیماری قلبی:

پتاسیم موز نه تنها از طریق کاهش فشار خون، بلکه به وسیله ممانعت از فعالیت رادیکال های آزاد مخرب و همچنین به وسیله پیشگیری از تشکیل لخته خون، به حفظ سلامتی قلب کمک می کند. دانشمندان هندی اخیرا کشف کرده اند که وجود موز نارس در خوراک موش های آزمایشگاهی مانع افزایش کلسترول بد خون (LDL) می شود. به علاوه موز سبب افزایش کلسترول خوب خون (HDL) می گردد. محققان این خاصیت را مدیون وجود مقدار زیادی الیاف گیاهی (فیبر) در موز نارس می دانند. به نظر می رسد که موزهای رسیده نیز به علت داشتن مقدار زیادی پکتین، کلسترول خون را کاهش می دهند. زیرا مقدار پکتین موجود در موز از سیب هم بیشتر است. لازم به ذکر است که پکتین نوعی فیبر محلول است که تأثیر آن در کاهش کلسترول خون به اثبات رسیده است.

نظر دانشمندان این است که در موز به طور مسلم یک عامل شفابخش نیرومندی وجود دارد که برای بهبود سلول های فرسوده زخم ها و همچنین جلوگیری از التهاب معده بسیار مفید است.

موز، سلول های پوششی سطحی معده را تقویت و مقاوم می کند و موجب می شود که سد مقاومی در برابر نفوذ عوامل زیان آور ایجاد گردد.

در مجموع می توان موز را از جمله میوه های بسیار مفید دانست و هرگز نبایستی از خواص شگفت انگیز آن غافل گردید.

یک دستور غذایی مفید:

بنیه موز

مواد لازم:

تخم مرغ، 1 عدد درشت

آرد، 150 گرم

روغن مایع، 1 قاشق سالادخوری

بکینگ پودر، 1 قاشق مرباخوری

شیر، 43 فنجان

نمک، به مقدار لازم

موز، 1 عدد درشت

طرز تهیه:

تخم مرغ را همراه کمی نمک با همزن می زنیم و سپس 1 قاشق سالادخوری روغن مایع را می افزاییم و کمی می زنیم. تدریجا آرد را به این مواد می افزاییم و خوب مخلوط می کنیم.

بعد از اضافه کردن بکینگ پودر، همزمان در حال زدن با همزن، شیر را می افزاییم. خمیر حاصله باید نیم ساعت در درجه حرارت اطاق بماند. روغن را روی شعله کم می گذاریم و از ابتدا تا انتهای سرخ شدن بنیه ها، حرارت روغن باید کم باشد. موزها را که قبلاً به قطر 5/0 سانتی متر حلقه کرده ایم درون خمیر می گذاریم و صبر می کنیم تا کاملاً با خمیر آغشته شود. سپس از خمیر درآورده و در روغن می اندازیم. بنیه ها باید کاملاً طلایی شوند. به جای موز از سایر میوه ها و انواع سبزیجات نیز می توان استفاده نمود.

منابع:

1- Ursell, A: Healing Foods, Dorling and Kindersley, 1sted, London. 2000`P. 90.

2ـ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، تهران، 1377، صص 224 ـ 215.

3ـ نوری، مهدی، اصول تغذیه و رژیم های غذایی، مؤسسه نشر کلمه، چاپ اول، تهران، 1371، ص 196.

4ـ مهرین، مهرداد، خواص میوه ها و خوراکی ها، انتشارات خشایار، چاپ چهارم، تهران، 1373، صص 196 ـ 195.